Eerst doen we de bakermat van de Hortus aan: Sonnenborgh. Op dit bastion richtte de Universiteit Utrecht in 1639 een universitaire kruidentuin (hortus botanicus et medicus) in. Deze eerste botanische tuin, aangelegd door hoogleraar plantkunde Henricus Regius, was geen succes. Door de hoge ligging was het er winderig en de watervoorziening was erg lastig. Bovendien was de ruimte beperkt.

Bovenop bolwerk Sonnenborgh is een kruidentuin aangelegd zoals in de 17e eeuw © Ton Verweij

In 1723 werd de Hortus naar de Nieuwegracht verplaatst; de tuin op Sonnenborgh werd verwaarloosd. Na de restauratie van het bolwerk de afgelopen jaren komt daar weer iets van de oorspronkelijke hortus medicus terug. Directeur Bas Nugteren laat zien hoe op het mooi gerestaureerde plaveisel bovenop het bastion stalen platenbakken zijn aangebracht: ‘Het groenplan is ontworpen door Esther de Graaf. De indeling is afgeleid van het oorspronkelijke schema dat nog is teruggevonden in het Utrechts archief. Voor de beplanting heeft De Graaf gekozen voor een thematische opzet, refererend aan de oorspronkelijke Hortus, maar ook met veel bol- en stervormige planten als knipoog naar de sterrenwacht.’
 
Universiteitsmuseum
Na de Tweede Wereldoorlog verhuisden de universiteit en de tuin naar De Uithof, nu Utrecht Science Park, waar de botanische tuin nog steeds wordt gebruikt voor onderzoek en onderwijs. De Oude Hortus aan de Nieuwegracht raakte in verval en de kavel werd onder andere gebruikt als parkeerterrein, tot ongenoegen van de buurt. Er kwam een stichting Vrienden van de Oude Hortus die actie voerde voor een tweede leven van de Hortus. Met de komst van het Universiteitsmuseum werd dit gerealiseerd en de Hortus werd een geliefde groene plek in de binnenstad. Het duurt nog tot juni 2023 voordat het museum weer zijn deuren opent. Hoewel de aannemer is vertrokken moet er nog veel worden gedaan en ingericht. Maar de bouwketen zijn verdwenen uit de binnentuin. Tuinman Nokkert vertelt dat de 25 vrijwilligers staan te springen om aan de slag te gaan. Dat is ook wel nodig. ‘De aannemer heeft zijn sporen achtergelaten en er is veel achterstallig onderhoud. Nu het voorjaar is spuit alles de grond uit en de eerste buxusmotrupsen zijn ook al gesignaleerd.’
 
De kassen
De opnieuw gerestaureerde historische kassen met de kenmerkende hoge schoorsteen vallen op.
Dit zijn de oudste nog bestaande universitaire hortuskassen van Nederland, gebouwd rond 1906. De schoorsteen was nodig omdat er cokes werd gestookt en de temperatuur per kas werd geregeld.
Tot 1990 zijn de kassen gebruikt voor onderzoek en onderwijs. Daarna stonden ze leeg en gingen achteruit. Ook zij kregen een nieuw leven dankzij actie van buurtbewoners. In 2007 werden de kassen grondig gerestaureerd.
Nu zijn ze opnieuw onderhanden genomen: voorzien van nieuw veiligheidsglas en zonneschermen. Hier en daar is de constructie verbeterd en zijn de technische systemen aangepast aan de huidige normen. De plantenbakken zijn nog leeg, maar worden de komende maanden weer gevuld. Ook de bekende reuzenwaterlelie Victoria Amazonica zal straks weer in het bassin drijven. ‘En dan misschien weer een avond-openstelling als de Victoria bloeit, net als in 2007. Hele rijen stonden te wachten om deze bijzondere gebeurtenis, die maar twee dagen duurt, mee te maken.’
 
De tuin
De unieke historische tuin herbergt vele plant- en boomsoorten. Er staan onder andere twee Ginkgo biloba’s, waarvan er één ruim 270 jaar oud is. Daarnaast staan er bijvoorbeeld de pindakaasboom, vaantjesboom, kaki, kiespijnboom, venijnboom en een kweepeer. 'Geïnteresseerden konden ooit gratis de vruchten plus recept afhalen voor jam.'
De Oude Hortus bestaat uit verschillend ingerichte tuinen. Zo is er een medicinale kruidentuin (de Regiustuin, ingedeeld naar het voorbeeld van de Hortus op Sonnenborgh) en een cottagetuin met een vijver, hoogteverschillen, muurtjes, trapjes. De rest van de tuin is aangelegd in de zogenoemde Engelse landschapsstijl. ‘Uiteraard vraagt het veel onderhoud, maar we hebben gelukkig een enthousiaste groep vrijwilligers die twee keer per week meehelpt.’
 
De oranjerieën
In de tuin zijn twee oranjerieën waarvan er één nog wordt gebruikt. Die is bedoeld om exotische gewassen ’s winters te beschermen tegen de kou.
Citroen- en sinaasappelbomen, oleanders en granaatappels en andere kuipplanten vinden daar een plaats. De grootste oranjerie, het zaadhuis, wordt weer ingericht als museumcafé - na de verbouwing ook zonder entreekaartje toegankelijk. Op de zolder werden vroeger de zaden bewaard van de bijzondere planten, vandaar de naam.
 
Foto bovenaan:
De kassen in de tuin achter het Universiteitsmuseum zijn voor de tweede keer gerestaureer © Ton Verweij
 

< naar bewoners-en-straten-overzicht